Περί Ηλιθιότητος

Ενεπνεύσθην το θέμα μου από την ανάρτηση του αθεόφοβου  ο οποίος αριστουργηματικά παρουσίασε ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον, από ότι φαίνεται, βιβλίο, το οποίο συμπίπτει με τη θεματολογία ενός βιβλίου που τυχαίνει να διαβάζω αυτό τον καιρό, με τίτλο "Πως έγινα βλάκας" από κάποιον ολλανδό για τον οποίο τελικά δεν τρέφω και πολλή εκτίμηση, μιας και ενώ δείχνει σημάδια ευφυίας στο γραπτό του, το ίδιο το κείμενο φανερώνει ότι πρόκειται για έναν κακομαθημένο δυτικό που δυσκολία νομίζει ότι είναι να βαριέσαι.

Όλοι ξέρουμε, αν όχι ιδίοις όμμασι τότε σίγουρα από αφηγήσεις γιαγιάδων και παππούδων,  ότι δυσκολία είναι κάτι πολύ σοβαρό και βαρύ, κάτι για το οποίο δεν κάθεσαι να ευφυολογείς αλλά το αντιμετωπίζεις με νύχια και με δόντια κι αν επιζήσεις τότε ίσως σου μείνει ενέργεια να το αφηγηθείς κιόλας.

Τέλος πάντων, αυτό που με παρακίνησε να γράψω σήμερα, είναι το γεγονός ότι από διδασκαλικής απόψεως, η εξυπνάδα είναι ακόμα πιο άπιαστη έννοια, παρόλο που θα περίμενε κανείς ένας δάσκαλος με τόσα εργαλεία αξιολόγησης στα χέρια του (διαγωνίσματα, ασκήσεις, προφορικά, γραπτά, πρακτικά) να βρίσκεται σε θέση να αξιολογήσει πιο υπεύθυνα το πόσο έξυπνος είναι ο συνάνθρωπος.

Αμ, δε!

Το πιο απλό παράδειγμα, που όλοι λίγο πολύ έχουμε ζήσει, είναι του έξυπνου παιδιού που χαραμίζει τις δυνατότητές του, τη στιγμή που άλλοι, υποδεέστεροι νοητικά, αριστεύουν και προκόβουν. Ακόμα περισσότερο  έχουμε ζήσει περιπτώσεις μαθητών που ενώ στα μαθήματα είναι άριστοι, στην ζωή τους τα κάνουν μαντάρα ή, το αντίθετο, ενώ κάποιος είναι τεμπέλης κι ανεπρόκοπος στο σχολείο, να πάει καλά στη ζωή και να πετυχαίνει, τουλάχιστον από όσο μπορεί κανείς να κρίνει από τα όσα βλέπει.

Γιατί και αυτό, το "από όσα βλέπει" είναι ένα ζήτημα. Θεωρούμε έξυπνο κάποιον που είναι ξεφτέρι στα μαθηματικά αλλά ηλίθιος στις προσωπικές του σχέσεις; Θεωρούμε έξυπνο κάποιον που είναι καλός άνθρωπος αλλά μπουμπούνας στη δουλειά του; Είναι έξυπνος κάποιος που δίνει διαλέξεις αλλά στο σπίτι δέρνει τη γυναίκα του και τα παιδιά του; Είναι έξυπνος κάποιος που είναι τεχνίτης στο να επισκευάζει αυτοκίνητα αλλά το νερό το γράφει ναιρώ;

Γιατί είναι τόσες πολλές οι μορφές της εξυπνάδας που είναι απλά αδύνατον να τις αξιολογήσουμε με τις περιορισμένες μας αισθήσεις και αντιλήψεις, και ένας δάσκαλος το ζεί αυτό καθημερινά. Ο μαθητής που είναι καλός στα αγγλικά μπορεί να είναι άπιαστος στα μαθηματικά ή όταν μεγαλώσει να γίνει ένας ταλαντούχος καλλιτέχης ή κομμωτής ή τεχνίτης, ή κι εγώ δεν ξέρω τι άλλο. Το παιδί που παίρνει άριστα, μπορεί να είναι αντικοινωνικό και παρόλο που τα πάει περίφημα, να νιώθει δυστυχισμένο μέσα στον αυτο-εγκλωβισμό του και το παιδί που τα έχει όλα (βαθμούς, φίλους, μηχανάκι, ρούχα, κοκ) είναι πολύ πιθανό έτσι απλά, από ιδιοτροπία του χαρακτήρος να αντιδρά και να γίνει ένας άχρηστος μεγαλώνοντας.


Είναι ευφυΐα η ικανότητα μάθησης και απομνημόνευσης; Ή μήπως η ικανότητα επίλυσης προβλημάτων; Ακόμα, είναι έξυπνος κάποιος που έχει μόρφωση και καλλιέργεια; Είναι εξυπνάδα να συμμορφώνεσαι ή να αυτοσχεδιάζεις; Θεωρείται έξυπνος αυτός που κάνει λεφτά ή ο ηθικός;

Παρόλο που μερικοί από εσάς θα σπεύσετε να συμφωνήσετε ότι όλα αυτά αποτελούν δείγματα ευφυίας, δυστυχώς θα αναγκαστείτε να συμφωνήσετε ότι τις περισσότερες φορές θεωρούμε έξυπνο ένα άτομο που μας βολεύει και δε μας σκοτίζει όλην ώρα.


Τους πραγματικά έξυπνους ανθρώπους, αυτούς που πραγματικά έχουν αντίληψη και τη χρησιμοποιούν δημιουργικά, αυτούς που ξέρουν τις λύσεις και το θάρρος να το πούν, τους αντιμετωπίζουμε με επιφύλαξη και δυσπιστία, κι αυτό γιατί η γνώμη μας για την ευφυΐα βασίζεται στην αντιμετώπιση της καθημερινότητας, η οποία τις περισσότερες φορές δεν χρειάζεται και πολλή εξυπνάδα.

Το πιο τραγικό παράδειγμα αυτής της αλήθειας είναι όταν ένα παιδί έχει τη δυστυχία να είναι εξυπνότερο από τους γονείς του.

Όταν συμβαίνει αυτό, ο γονιός παίρνει χαζές αποφάσεις για το παιδί του. Τις λογικές αντιρρήσεις του παιδιού δεν τις βλέπει ως επιχειρήματα αλλά ως αντίρρηση, ως αμφισβήτηση ή ανυπακοή και τις καταστέλλει με τιμωρίες και φωνές, εν τέλει, γιατί ακόμα και αν την πρώτη φορά καταφέρει να είναι ψύχραιμος  όταν επανειλημμένα αντιμετωπίζει αντιρρήσεις, τότε σίγουρα δεν θα έχει την ευφυΐα να συγκρατήσει τα νεύρα του και θα φωνάξει, ή ίσως να δείρει κιόλας. Με αυτό τον τρόπο, το έξυπνο παιδί θα μάθει είτε να αυτο-λογοκρίνεται και να υποτάσσεται στην εξουσία ακόμα και αν αυτή είναι ηλίθια, ή ίσως η ευφυΐα του να μετατραπεί σε ηλιθιότητα, με καθημερινή εξάσκηση στο σπίτι. Πολλές φορές τυχαίνει το έξυπνο παιδί, αν είναι τέτοιος ο χαρακτήρας του, να γίνει τόσο αντιδραστικός μπροστά στον φασισμό των γονιών,  να γίνει αυτο-καταστροφικό, απλά και μόνο γιατί κανείς δεν το ακούει, κανείς δεν το καταλαβαίνει και δεν αντέχει άλλο τις βλακείες.

Είναι μία εξευτελιστική αλήθεια, ότι τους πραγματικά έξυπνους μαθητές, τους τιμωρούμε γιατί κάνουν φασαρία, τη στιγμή που ο λόγος για την φασαρία είναι ότι  για αυτούς το μάθημα είναι βαρετό και ανούσιο: τα ξέρουν ήδη.

Και μία ακόμα αλήθεια που γνωρίζουν οι δάσκαλοι είναι ότι αν σε έναν αποδεδειγμένα ηλίθιο δώσεις τις ίδιες ευκαιρίες με αυτές που θα δώσεις στον έξυπνο και γενικά τον αντιμετωπίσεις σα να ήταν κι αυτός έξυπνος, τότε μπορεί να μην ανέβει το IQ του, αλλά σίγουρα θα τα πάει πολύ καλύτερα από το άν τον είχες καταδικάσει στο εξώτερο πυρ της βλακείας. Αν μη τι άλλο, θα είναι πιο συνεργάσιμος, εκτιμώντας την ευγένεια και την εκτίμηση.


Και τελικά, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι ανεξάρτητα από την πραγματική φύση της εξυπνάδας ή της χαζομάρας, αυτό που έχει σημασία δεν είναι αν ο άνθρωπος που βρίσκεται μπροστά μας είναι έξυπνος ή χαζός αλλά ο τρόπος με τον οποίον θα συνδιαλλαγούμε με αυτόν. Αυτό είναι που θα κρίνει όχι μόνο τη δική μας επιτυχία, αλλά και τη δική του και τον χαρακτήρα της κοινωνίας που όλοι μαζί διαμορφώνουμε μέσω των σχέσεών μας.


Άρα, κατέληξα, αυτό που είναι ζωτικής σημασίας να κάνουμε, όχι μόνο ως γονείς ή δάσκαλοι, αλλά
γενικότερα σαν άνθρωποι, σαν επαγγελματίες ή σαν φίλοι και κοινωνικά όντα, είναι όχι να διαγνώσουμε την ηλιθιότητα ή την ευφυΐα του άλλου, αλλά τη δική μας.

Και μόλις το κάνουμε αυτό, μιας και δεν μπορούμε να επέμβουμε στη φύση του εαυτού μας ούτε στη φύση των άλλων, να δούμε με ποιόν τρόπο η δική μας ηλιθιότητα  (σε ορισμένα θέματα) ή ευφυΐα (σε ορισμένα άλλα) μπορεί να συνδυαστεί αρμονικά με των υπολοίπων με τρόπο εποικοδομητικό και όχι καταστροφικό, γιατί είναι πολύ εύκολο να απορρίψεις τον άλλον σαν ηλίθιο, χωρίς να γνωρίζεις τί μπαγκάζια κουβαλάει, αλλά αν το κάνεις, τότε η δική σου απόρριψη θα σε κάνει εσένα τον ίδιο να φέρεσαι με αρνητικό τρόπο και τότε εσύ ο ίδιος είσαι που θα εκνευρίζεσαι μονίμως, άσχετα με την συμπεριφορά του άλλου.